Türkiye’de Dış Kuvvetler ve Oluşturduğu Yer Şekilleri

Merhabalar sevgili arkadaşlarım; bu dersimizde “Türkiye’de Dış Kuvvetler ve Dış Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri” konusunu detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. Derse geçmeden önce altını çizerek belirtmeliyim ki, KPSS ve TYT ‘Coğrafya dersinin ortak konularından olan Türkiye’de dış kuvetlerin oluşturduğu yer şekilleri özellikle bu yer şekillerinin oluşturan dış kuvvetlerin çeşidi(Akarsu, Buzul, Dalga, vb..) ile bu yer şekillerinin oluştuğu ortamları, şartları ve koşulları (iklim, bitki örtüsü özellikleri vb..) özellikle bilmeniz gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse;

Gücünü atmosferik olaylardan ve güneşten alan, yer şekillerini hem aşındırma hem de biriktirme ile oluşturarak şekillendiren kuvvetler dış kuvvet  denir.

Dış kuvvetler ;

• Akarsu
• Rüzgar
• Dalga
• Buzul şeklinde dört ana başlık altında incelenebilir.

Türkiye’de Rüzgarların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Kurak ya da yarı kurak bölgelerde genellikle en fazla etkili olan dış kuvvet rüzgarlardır bunun nedeni kurak, yarı kurak ya da karasal iklim bölgelerinde;

• Yağışın az olması
• Bitki örtüsünün cılız olması
• Mekanik (Fiziksel Çözülme Fazla) çözülmenin fazla olmasıdır.

Rüzgar Aşındırma Şekilleri

• Mantarkaya (Şeytan Masası): Türkiye’de en sık rastlanan rüzgar aşındırma şeklidir. Tüflü araziden oluşan İç Anadolu Bölgesinde ki Nevşehir (Göreme, Ürgüp) çevresinde sık rastlanır
• Tafonni : Türkiye’de yaygın değildir.
• Yardang :Türkiye’de yaygın değildir.
• Hamada : Türkiye’de yaygın değildir.
• Şahit Kaya : Türkiye’de yaygın değildir.

Rüzgar Biriktirme Şekilleri

• Kumul
• Barkan
• Lös

Türkiye’de Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Akarsuyun Kaynağı: Akarsuyun doğduğu yere denir.
Akarsu Ağzı: Akarsuyun denize döküldüğü yere denir.
Akarsu Havzası: Akarsuyun kollarıyla su topladığı alana denir. Eğer akarsu suyunu denize ulaştırabiliyorsa AÇIK HAVZA, suyu denize ulaşamıyorsa KAPALI HAVZA denir.

Su Bölümü Çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra denir. Genellikle dağ doruklarını takip eder.

Derine Doğru Aşındırma: Eğimin ve yükseltinin fazla olduğu yerlerde akarsu hızlı akar ve yeryüzünü derine doğru aşındırır. Dağlı yerlerde derine doğru aşındırma fazladır.

Geriye Doğru Aşındırma: Akarsuyun ağız kısmından kaynak kısmına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli Denge Profilidir.

Denge Profili:  Akarsuyun ağız kısmı ile kaynağının aynı seviyeye gelmesidir. Türkiye’deki akarsular henüz denge profiline ulaşmamıştır bunun sebebi Türkiye’nin oluşumunu geç tamamlamış genç bir ülke olmasıdır.

Yana Doğru Aşındırma:  Eğimin azaldığı yerlerde akarsu derine aşındırma yapamaz bunun yerine aktığı tabanı yana doğru aşındırarak genişletir. Yana doğru aşındırma yapan bir akarsuyun vadi tabanı genişleyecektir.

Akım (Debi) : Akarsuyun belirli bir kesitinden geçen su miktarının m3 cinsinden değeridir. Akarsuyun akımı;

• İklime
• Akarsu yatağının genişliğine
• Eğime bağlıdır.

Akarsu Rejimi: Akarsuyun debisinde yıl içinde meydana gelen değişikliklere denir. Yıl içinde seviyesi çok değişen akarsuların rejimleri düzensiz, seviyesi az değişen akarsuların rejimleri düzenli olur. Yağış rejimi düzenli olan iklim bölgelerinde akan akarsuların rejimleri de düzenli olur.

Akarsuyun aşındırma şiddetini belirleyen unsurlar;

• Yatak eğimine (Eğimli alanlarda akan akarsu fazla aşındırma yapar ve döküldüğü yerde fazla biriktirme yapar.)
• Akarsuyun aktığı  bölgedeki bitki örtüsüne (Bitki örtüsünün fazla olduğu yerlerde bitki kökleri toprağı tutacağı için aşındırma az olacaktır.) bağlıdır.

Akarsuyun Sel ve Su Taşkını Potansiyelini Etkileyen Faktörler

Akarsuyun sel ve su taşkını potansiyelini etkileyen iki ana faktör bulunur.

Yer şekillerinin engebeli olduğu eğimin fazla olduğu yerlerde akarsuyun sel ve su taşkını potansiyeli az olur. Engebenin fazla olduğu yerlerde akarsu derin vadilerde aktığı için yağış aşırı olmadığı takdir de sel ve su taşkını gerçekleşme ihtimali az olur. Ör; Doğu Anadolu Bölgemizde akan akarsuların sel ve su taşkını potansiyelleri az olur.

Engebenin az olduğu, yer şekillerinin sade olduğu yerlerde ise akarsuyun sel ve su taşkını potansiyeli fazla olur. Engebenin az olduğu alanlarda akarsu sığ (derin olmayan) yatakta aktığı için az bir yağışta bile yatağını taşırarak sel ve taşkınlara neden olur. Ör; Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes, Asi

İklim

Yağış miktarının aşırı olduğu yerlerde akarsu dar ve derin bir vadide aksa bile sel ve taşkın meydana gelecektir. Karadeniz bölgesindeki akarsuların dar vadilerde aklamalarına rağmen aşırı yağış yüzünden sel ve su taşkını yüksek olan akarsulardır.

Türkiye’de Akarsular

Akarsu Aşındırma Şekilleri

Vadiler

Çentik Vadi (Kertik Vadi)

Eğimin fazla olduğu yerlerde akarsuların “V “ profilinde aşındırarak oluşturduğu vadilerdir. Bu vadiler ‘de baraj yapımı kolay olur. Doğu Anadolu Bölgesi gibi dağlık ve eğimli alanlarda bu vadilere sık rastlanır.

Boğaz Vadi (Yarma Vadi)

Dağların kıyıya paralel uzandığı Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde akarsuların dağları yararak oluşturdukları boğazlardır.

Kanyon Vadi

Genellikle eriyebilen kayaçların bulunduğu arazilerde vadi yamacını oluşturan yatay tabakaların dirençlerinin farklı olması nedeniyle, farklı seviyede aşınmasıyla oluşan basamaklı yamaçlara sahip vadilerdir.

En güzel örneklerinden biri, Köprü çayının aşındırması ile oluşan Köprülü Kanyon’dur.

Geniş Tabanlı (Tabanlı) Vadi

Asimetrik Vadi (Yatık Yamaçlı) Vadi

Farklı sertlikteki kayaçlardan oluşan yamaçlardan birinin hızlı, diğerinin yavaş aşınması sonucunda oluşur. Vadi yamaçlarından biri yatık diğeri dik olur.

Platolar

Türkiye’deki platolar ve bu platoların özellikleri ile yapılan ekonomik faaliyetler konusunu ayrıntılı bir şekilde buradan ulaşabilirsiniz.

Peribacası

Peribacaları Karma oluşumlu yer şekilleridir. İç kuvvetler (volkanizma) ve dış kuvvetler (Akarsu) birlikte oluşturmuşlardır. Malzeme iç kuvvetler tarafından, şekil akarsu ve sel suları tarafından verilmiştir.

• Yukarıdaki şekilde volkanik bir arazi verilmiştir.
• Yanardağdan çıkan lavlar soğuyarak bazalt adını verdiğimiz volkanik kayacı oluşturur.
• Yanardağın patlamasıyla çevreye saçılan tüfler ise zaman içinde tabakalar halinde birikerek tüf tabakasını oluşturur.
• Bazalt, Tüf tabakasına göre daha sert bir dokuya sahiptir.

• Sel sularının ve akarsuların tüf ve bazalttan oluşan bu araziyi aşındırması ile sert olan bazalt geç aşınırken daha yumuşak olan tüf daha erken aşınır.

• Sonuç olarak yukarıda görülen PERİBACASI ismi verdiğimiz şekiller oluşur.

Şelale ve Dev Kazanı

Eğimin fazla olduğu yerlerde akan akarsuların yüksekten dökülmeleri ile şelaleler oluşur.  Şelale altında suyun aşındırması ile oluşan oyuklara dev kazanı denir.

Kırgıbayır (Badlands)

Bitki örtüsün cılız olduğu eğimli yüzeylerde sel sularının oluşturduğu eğimli arazilerdir. İç Anadolu Bölgesinde rastlanılır. Üzerinde tarım yada diğer faaliyetler yapılamaz.

Peneplen

Akarsular tarafından aşındırılmış deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlüklerdir. Peneplene uğramış bir arazide gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark az olur ve akarsular menderes çizer.

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Birikinti Konisi ve Yelpazesi

Dağ yamaçlarından inen suların, eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle birikinti konileri, bunların genişleyerek yayvan bir şekil alması ile birikinti yelpazeleri oluşur.

Dağ Eteği Ovası

Birikinti yelpazelerinin genişleyerek birleşmesiyle oluşan dalgalı düzlüklerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı yerlerdir.

Dağ İçi Ovası

Dağ eteği ovalarının birbirlerine bağlanması ile oluşur. Elazığ ve Malatya ovaları örnek gösterilebilir.

Taban Seviyesi Ovası

Genellikle deltaların gerisinde kara üzerindeki biriktirmelerle oluşurlar. Bu ovalar üzerinde akarsu büklümler yaparak denize dökülür.

Delta Ovası

Delta ovası nedir? Türkiye’nin önemli delta ovaları ve yerleri konusunu bu dersimizde ayrıntılı bir şekilde incelemiştik.

Irmak Adası

Akarsuyun eğiminin ve hızının azaldığı yerlerde, akarsu taşıdığı malzemeleri kendi yatağı içinde akarsuyun içinde biriktirir. Akımın arttığı dönemlerde bu adacıklar kaybolurken, akımın azaldığı dönemde bu adacıklar tekrar belirir.

Akarsu Aşındırma ve Biriktirmesinin Birlikte Etkili Olduğu Yer Şekilleri

Menderes (Büklüm)

Eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun S şekline kıvrım çizerek akmasıyla oluşan şekillerdir. Hem akarsu aşındırması hem de biriktirmesi vardır. Menderes oluşturan akarsuların;

• Boyları uzamıştır.
• Yatak eğimleri azdır.
• Akış hızı azalmıştır
• Enerji potansiyeli azalmıştır.
• Sel ve Su taşkını potansiyeli artmıştır.
• Doğrudan sulama için elverişlidir.
• Sık yatak değiştirirler
• Üzerlerinde kopuk mendereslere rastlanır.

Seki (Taraça)

Akarsuların herhangi bir nedenle canlanarak ve yataklarını yeniden aşındırarak oluşturdukları basamaklı şekillerdir. Oluşumunda Epirojenez veya iklim etkilidir.

Türkiye’de Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri

• Sıcaklığın düşük olduğu yerlerde biriken ve yıl boyunca erimeyen karlara kalıcı kar ( toktağan kar ) denir.
• Kalıcı karların bir yükseltide başladığı yere kalıcı kar alt sınırı denir. Kalıcı kar alt sınırını etkileyen faktörler;

• • Enlem-> Ekvatorda kalıcı karlar daha yüksekte başlarken (5300 m), Alp dağlarında 2050 m, kutuplarda ise 0 m’den başlar. Yani Ekvatordan kutuplara gidildikçe kalıcı kar alt sınırı azalır.
  • Bakı-> Bakı etkisinin olduğu yamaçlar daha sıcak olur bu yüzden kalıcı karlar daha yüksektedir. Örneğin; Toros dağlarında kalıcı kar alt sınırı güney yamaçlarda daha yüksek iken kuzey yamaçlarda daha düşüktür.
• TAKKE BUZULU: Dağların zirvelerinden oluşan buzullardır.
• SİRK BUZULU: Dağlardaki çanaklarda buzulların oluşturduğu çukurlardır.
• VADİ BUZULU: U şeklindeki vadilerde oluşan buzullardır.
• ÖRTÜ BUZULU: Antarika, Grönland gibi büyük kara parçalarının üzerinde oluşan buzullardır.

Türkiye’de Buzul Aşındırma Şekilleri

Hörgüç Kaya

Buzulların sert kayaları çizerek ve cilalayarak oluşturdukları kayalardır.

Sirk

Buzulların aşındırmasıyla oluşan çukurlardır. Bu çukurlar su ile dolarak göl haline gelir ise bu göllere BUZUL SİRK gölleri denilir.

Buzul Vadi

Buzulların aşındırarak oluşturdukları oluklardır. U profili şeklindedirler.

Türkiye’de Buzul Biriktirme Şekilleri

Moren (Buzultaş)

Buzulların aşındırarak taşıdıkları ve erime bölgesinde bitirdikleri malzemelerdir.

Sander Düzlükleri

Buzul eridiğinde akarsular oluşur. Bu akarsuların taşıdıkları malzemeleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan düzlüklere SANDER DÜZLÜKLERİ denir.

Drumlin

Morenlerin buzulun alt kısmındaki erimeler sonucunda meydana gelen dereler tarafından işlenmesiyle oluşan birikintilerdir.

Çözülebilen Kayaçlarda (Karstik) Oluşan Yer Şekilleri

Karstik Arazi Nedir?

Kireç taşı, Alçı Taşı (Jips) ve tuz gibi su ile kolay çözülebilen materyalin bol olduğu araziye KARSTİK ARAZİ denir.

Karstik Erime (Çözülme) Şekilleri

Lapya

En küçük karstik erime şeklidir.

Dolin

Lapyaların büyümesi ile oluşur

Uvala

Dolinlerin büyümesi ile oluşur. En fazla Mersin – Gülnar’da görülür.

Polye

En büyük karstik erime şeklidir. Oluşumlarında tektonik hareketlerde etkilidir. Karstik ovalardır; Tefenni, Acıpayam, Korkuteli, Kestel, Elmalı, Muğla birer polye ovadır.

Mağara

Karstik arazilerde yeraltında suların araziyi eritmesi ile oluşmuş boşluklardır. Özellikle Antalya ‘da bulunan Karain, Öküzini, Damlataş, İnsuyu, Kadıini Dim mağaraları turistik amaçlı kullanılır.

Galeri

Birden fazla mağaranın birleşmesi ile oluşur.

Düden

Karstik arazilerde suların yeraltına indiği veya çıktığı yerlere verilen isimdir.

Obruk

Yer altındaki karstik boşlukların çökmesi sonucunda oluşan çukurladır. Mersin’deki Cennet Cehennem obrukları en güzel örnektir.

Karstik Biriktirme Şekilleri

Sarkıt

İçinde çözülmüş kalker, tuz, jips gibi maddelerin olduğu suyun mağara tavanlarından damlayarak tavanda çökelmesi ile oluşan yer şekilleridir. Mağara tavanlarından aşağı doğru sarktıkları için sarkıt ismi ile adlandırılırlar.

Dikit

Mağaralarda sarkıtlardan aşağı damlayan suların içindeki kalkerin çökelerek birikmesi ile oluşan mağara tavanına doğru uzanan karstik birikme şekilleridir.

Sütün

Dikit ve Sarkıtların birleşmesi ile oluşan karstik birikme şekilleridir.

Traverten

Sular içindeki karstik malzemelerin çökelmesi ile oluşan basamaklı yer şekilleridir.

Türkiye’de Dalgaların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Dalga Aşındırma Şekilleri

Dalgaların aşındırma yaptığı kıyılar derin kıyılardır. Farklı bir ifade ile kıta sahanlığı dar kıyılardır. Türkiye’de dalga aşındırmasının en çok olduğu kıyılarımız kıta sahanlıının dar olduğu, Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları ile Antalya bölümü kıyılarıdır.

Falez (Yalıyar)

Dalgaların derin kıyılarda(kıta sahanlığının dar olduğu kıyılar) kıyıdaki dağların altlarının aşındırılması ile oluşan dik uçurum alanlarıdır.

Doğal Köprü

Denize dik uzanan karların dalgalar tarafından aşındırılmasıyla doğal köprüler oluşur.

Aşınım Platformu (Abrazyan Platformu)

Gerileyen falezlerin önlerinde oluşan düzlüklerdir.

Dalga Biriktirme Şekilleri

Dalgaların biriktirme yaptığı kıyılar sığ kıyılardır. Diğer bir deyiş ile kıta sahanlığının geniş olduğu kıyılardır. Dalga biriktirmelerinin Türkiye’de en yaygın olduğu kıyılarımız dağların denize dik olarak uzandığı Ege Kıyılarıdır.

Plaj

Dalgaların getirdiği materyali kıyı boyunca yayması sonucunda oluşur.

Kıyı Kordonu ve Kıyı Oku

Girinti ve çıkıntının fazla olduğu kıyılarda dalga biriktirmesi sonucunda oluşurlar.

Lagün (Deniz Kulağı-Kıyı Set Gölü)

Kıyı kordonu ile kıyı bir koyu önünün dalgalarla taşınan kumlarla kapatılması sonucu oluşan göllere kıyı set gölü, denz kulağı veya lagün denilir. Marmara’da Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri, Terkos (Durusu) Gölü, Çukurova’da Akyatan ve Ağyatan Gölleri bu şekilde oluşmuşlardır.

Tombolo (Saplı Ada)

Bir adanın kıyı okları ile karaya bağlanması sonucunda oluşan şekillerdir. Marmara’nın güneyindeki Kapı dağ Yarımadası ve Sinop Yarımadaları en güzel örnektir.